Titel: Hersenschimmen
Auteur J. Bernlef
Uitgever: Wolters-Noordhoff, Groningen in 1984
Pagina's 146
Genre: Psychologische Roman
Samenvatting:.
Maarten en Vera Klein wonen al jaren gelukkig in Gloucester, Massachusetts (Verenigde Staten). Langzaam maar zeker begint Maarten heden en verleden door elkaar te halen. Het begin heel klein, op het moment dat hij niet meer weet welke dag het is en op een zondag wacht tot de schoolbus langs zal komen of als hij steeds vaker in gedachten verzonken is. Langzaam maar zeker kan hij zich dingen niet meer herinneren en als hij zich iets herinnert, gaat hij volledig in die herinnering op. Zo denkt hij op een dag dat hij weer op de kleuterschool is en van de juf de potlodendoos mag halen. Hij loopt de gang door naar het materiaalhok en klimt op een stoel om de doos te gaan zoeken. Dan staat Vera plots achter hem en haalt hem uit de droom. Hij blijkt op de keukenstoel in hun washok te staan. Later geeft hij hele rare antwoorden op vragen, omdat hij net ergens anders met z’n gedachten was. Als Vera hem een keer vraagt wat hij zo lang in de keuken deed, antwoordt hij bijvoorbeeld vangstquota. Uiteindelijk gaat dit nog een stapje verder en breekt hij in bij een vakantiehuisje waar vroeger de vergaderingen van zijn bedrijf waren omdat hij denkt dat hij te laat op zijn vergadering komt. Ook vergeet hij dat mensen en dieren dood zijn en vraagt dus steeds naar hen als anderen langskomen. Een keer begint hij plotseling naar de snoepreepjes die zijn oma altijd voor hem achter in de buffetkast verstopte te zoeken.
Vera wordt steeds ongeruster en als Maarten weg begint te lopen van huis laat ze uiteindelijk een meisje, Phil Taylor, in huis wonen die op Maarten kan passen als zij weg is. Maarten vergeet echter steeds wie ze is. Eerst ziet hij haar aan voor een vriendin van zijn dochter, dan voor zijn vroegere pianojuf en uiteindelijk voor zijn dochter. Ook van Vera vergeet hij soms wie ze is.
In het boek wordt ook de moeilijker wordende relatie tussen Vera en Maarten weergegeven. Een eerste beschrijving die Maarten van haar geeft is nog heel scherp, bij kennis. Meer op het einde heeft hij het echter over een oude vrouw, die er een beetje verfomfaaid uitziet met haar vochtig neerhangende slappe bruine krullen en haar gerimpelde hals (p. 134). Later herkent hij haar niet meer op foto’s en uiteindelijk weet hij helemaal niet meer wie ze is.
In het laatste deel van het boek weet Maarten zelf niet meer wie hij is. Eerst heeft hij het nog over “mijn spullen”, “ik kan ..” etc. Maar naarmate hij verder aftakelt begint hij in derde persoon over zichzelf te praten, om het uiteindelijk alleen nog maar over ‘het’ te hebben. Tegelijk met deze verandering in benoeming van zichzelf, trekt hij zich steeds meer in zijn hoofd terug. Hij communiceert bijna niet meer met de buitenwereld, maar denkt in onsamenhangende zinnen en fragmenten aan wat er om hem heen gebeurt. Een van de redenen hiervoor is dat hij ook steeds meer moeite met het Engels begint te hebben, en soms even de taal niet meer lijkt te verstaan. Op het laatst zijn Maartens gedachten zo onsamenhangend en fragmentarisch dat er bijna niet meer duidelijk is wat er nou met hem gebeurt. Wel weet hij op zijn sterfbed weer even wat er om hem heen gebeurt en zoekt en vindt hij Vera’s hand, al weet hij haar naam niet meer.
Verwachtingen
Ik kwam op het idee om dit boek te lezen door iemand anders die vertelde het ook te gaan lezen.
Ze vertelde over het thema van het boek en dat sprak me aan.
Ik verwachtte een boek waarbij je veel na moest denken en twijfelen aan de voorgeschotelde informatie.
Motief en thema
Motieven
De winter/sneeuw/De lente
Het boek begint met de zin:
"Misschien komt het door de sneeuw dat ik me 's morgens al zo moe voel."
en eindigt met de zin:
"... Het bos in de lente die bijna beginnen.. zegt ze... fluistert ze... de lente die op het punt staat te beginnen"
Daarnaast haalt Maarten meerdere keren de winter al aan als reden voor zijn vergeetachtigheid en is er een passage waarin Maarten het strand niet meer herkent omdat er sneeuw op het pad ligt.
Hiermee is de sneeuw een directe verwijzing naar Maarten zijn dementie.
Our Man in Havana
Één van de vele voorwerpen die die Maarten niet herkent en vergeet.
Foto's, Fotoalbum
Dr. Eardly adviseert om als remedie naar een fotoalbum te kijken.
Maarten en Vera kijken daarna meermalen naar hun fotoalbum, en Maarten vergelijkt uiteindelijk zijn geheugen met een foto waar je niet bij was toen hij gemaakt was.
Enfin
Maarten gebruikte het woord vooral op zijn werk, volgens hem.
Vervolgens komt het woord steeds vaker terug.
Mozarts Veertiende Pianosonate
Thema
Omgaan met dementie
Beoordeling
Schrijfstijl
In Hersenschimmen kijk je mee door de ogen van Maarten en het boek gebruikt ook het vocabulaire van Maarten, dat erg verandert.
In het begin gebruikt Maarten nog volzinnen.
"Misschien komt het door de sneeuw dat ik me 's morgens al zo moe voel." P.1
Later verandert deze in kortere zinnen "Ik wil denken, in korte heldere zinnen" -p 80 en op het eind van het boek denkt hij slechts in woorden.
"... Het bos in de lente die bijna beginnen.. zegt ze... fluistert ze... de lente die op het punt staat te beginnen" -p 146
Vertelperspectief
Doordat het vertelperspectief bij Maarten ligt, heb je te maken met een onbetrouwbare verteller en moet je dus bij Maarten zijn gedachten bedenken of deze realistisch zijn of niet.
Als je hierbij geen intensieve leeshouding aanneemt (vragen stellen, wat heb ik gelezen?) is de kans groot dat je door Maarten zijn ogen meekijkt en daardoor dezelfde waanbeelden gaat hebben als Maarten.
Situaties
In Hersenschimmen zijn er twee soorten situaties.
Situaties gevormd door de gedachten van Maarten (en dus niet echt gebeuren of gebeurd zijn) en situaties die wel echt gebeuren.
Het is aan de lezer om deze te onderscheiden.
Eindoordeel
Hersenschimmen is een prachtig boek dat je vaak op je verkeerde been zal zetten als je te snel gaat.
Omdat de valse informatie gemixt wordt met echte informatie dwingt het boek je om in het juiste tempo te lezen, want één zin kan het verschil zijn tussen een gedachte en een werkelijkheid
Zo is het precies wat ik verwacht had
"Dat tegelwerk had indertijd beter gekund. Moet je dat cement tussen de voegen voelen bobbelen. Nog steeds ben ik links, maar op de bewaarschool mag dat niet, linkshandig knippen.
De strookjes worden lelijk, ongelijk van breedte en lengte.
De juf buigt zich naar me over.
Haar donkere krullende haar schuift even kriebelend langs mijn wang.
Ga jij de potlodendoos maar even halen, Maarten, zegt ze zacht en ze veegt mijn mislukte vlechtwerkje van tafel." P 12
De herhaling maakt het boek ook een beetje geestig.
Zo vergeet Maarten steeds dat Phil, de hulp, in het huis woont en verwart haar steeds met iemand anders.
Dit tafereel speelt zich in het laatste deel van het boek continu af, steeds met nieuwe wendingen.
" Ik heb boven een kamer voor je in orde gemaakt', zegt ze tegen het meisje, dat dus zeker blijft logeren.
Misschien is het een vriendin van Kitty die onverwachts is langsgekomen in de veronderstelling dat Kitty wel thuis zou zijn" p 105
Bronnen
http://www.scholieren.com/boek/38/hersenschimmen/zekerwetengoed
